Pojęcie przedawnienia roszczeń
Przedawnienie roszczeń – to określony przez ustawę okres (termin), w którym osoba może dochodzić ochrony swoich naruszonych praw poprzez wniesienie powództwa. Celem instytucji przedawnienia jest stworzenie realnej możliwości obrony naruszonego prawa, zapewnienie stabilności stosunków cywilnych oraz zapobieganie niekończącemu się procesowaniu, a także zachęcenie osoby do jak najszybszej obrony swoich praw i ułatwienie procesu dowodowego. Instytucja przedawnienia roszczeń sprzyja aktywności podmiotów stosunków prawnych w wykonywaniu ich wzajemnych praw i obowiązków, dyscyplinie umownej oraz wzajemnej kontroli wykonywania zobowiązań.
Z góry zrzec się stosowania przedawnienia roszczeń w drodze umowy między stronami jest zabronione. Takie umowy są nieważne i nie obowiązują od chwili ich zawarcia.
Ogólny termin przedawnienia roszczeń wynosi dziesięć lat. Dla poszczególnych rodzajów roszczeń przepisy przewidują skrócone terminy przedawnienia. Skrócony termin jednego miesiąca stosuje się do roszczeń wynikających z wyników konkursu. Skrócony trzymiesięczny termin przedawnienia stosuje się do roszczeń o uznanie za nieważne uchwał organów osoby prawnej.
Skrócony sześciomiesięczny termin przedawnienia stosuje się do:
- Roszczeń o ściągnięcie kar umownych (grzywien, odsetek za zwłokę);
- Roszczeń z tytułu wad sprzedanych rzeczy.
Skrócony sześciomiesięczny termin przedawnienia stosuje się do roszczeń wynikających ze stosunków przedsiębiorstw łączności z klientami, jeżeli przesyłki były wysyłane, lub roczny termin przedawnienia – jeżeli przesyłki były wysyłane za granicę.
Roczny skrócony termin przedawnienia stosuje się do roszczeń wynikających ze stosunków prawnych z zakresu ubezpieczeń.
Skrócony trzyletni termin przedawnienia stosuje się do roszczeń o naprawienie szkody, w tym do roszczeń o odszkodowanie za szkodę spowodowaną produktami niskiej jakości.
Skrócony pięcioletni termin przedawnienia stosuje się do roszczeń o ściągnięcie odsetek i innych świadczeń okresowych.
Do roszczeń wynikających z przewozu towarów, pasażerów i bagażu stosuje się terminy przedawnienia określone w kodeksach (ustawach) dotyczących poszczególnych rodzajów transportu.
Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia powstania prawa do wniesienia powództwa, a prawo to powstaje w dniu, w którym osoba dowiedziała się lub powinna była dowiedzieć się o naruszeniu swojego prawa. Przedawnienie roszczeń ma znaczenie prawne wyłącznie wówczas, gdy prawo zostało naruszone. Jeżeli osoba błędnie uważa, że jej prawo zostało naruszone, taka sytuacja jest traktowana jako błąd faktyczny co do naruszenia prawa, który nie ma skutków prawnych dla początku biegu przedawnienia. Aby prawidłowo ocenić początek biegu terminu przedawnienia, należy przede wszystkim ustalić moment naruszenia prawa (moment obiektywny), który stanowi punkt wyjścia do określenia konkretnego początku biegu przedawnienia według kryteriów subiektywnych.
Jeżeli dla wykonania zobowiązania został ustalony termin, to bieg przedawnienia roszczeń z takiego zobowiązania rozpoczyna się z chwilą upływu tego terminu. Jeżeli termin wykonania zobowiązania nie został określony, bieg przedawnienia rozpoczyna się od chwili zgłoszenia żądania wykonania zobowiązania. Bieg przedawnienia roszczeń wynikających ze zobowiązań regresowych rozpoczyna się od chwili wykonania zobowiązania głównego. Jeżeli naruszenie ma charakter ciągły, tzn. występuje każdego dnia (osoba nie wykonuje czynności, do których jest zobowiązana, wykonuje czynności, do których nie ma prawa, albo nie zaprzestaje innego naruszenia), bieg przedawnienia dla roszczeń dotyczących działań lub zaniechań powstałych danego dnia rozpoczyna się każdego dnia osobno.
Sąd rozpatruje powództwo o ochronę naruszonego prawa niezależnie od tego, czy termin przedawnienia upłynął. Takie rozwiązanie w kodeksie uzasadnia fakt, że ustalenie, czy termin został przekroczony, jest możliwe tylko po dokładnym określeniu początku biegu oraz po sprawdzeniu, czy termin nie został zawieszony lub przerwany, co wymaga zbadania wszystkich okoliczności sprawy. Ponadto sąd może przywrócić uchybiony termin przedawnienia, a sam przedawnienie może być zastosowane jedynie na żądanie strony. Z góry zrzec się przedawnienia jest zabronione.
Termin przedawnienia ulega zawieszeniu:
- Jeżeli wniesieniu powództwa przeszkodziło nadzwyczajne zdarzenie, którego w danych warunkach nie można było uniknąć (siła wyższa);
- Jeżeli Rząd Republiki Litewskiej postanowił o odroczeniu wykonywania zobowiązań (moratorium);
- Jeżeli powód lub pozwany służy w jednostce Sił Zbrojnych Republiki Litewskiej, w której ogłoszono stan wojenny;
- Jeżeli osobie ubezwłasnowolnionej lub częściowo ubezwłasnowolnionej nie wyznaczono opiekuna lub kuratora;
- Jeżeli strony zobowiązania są małżonkami;
- Jeżeli strony zobowiązania to opiekun i podopieczny, kurator i podopieczny;
- Jeżeli strony zobowiązania to rodzice i ich małoletnie dzieci;
- Jeżeli zawieszono działanie ustawy lub innego aktu prawnego regulującego dane stosunki sporne.
Zawieszenie biegu przedawnienia ma miejsce tylko wtedy, gdy wskazane okoliczności powstały w ostatnich sześciu miesiącach biegu przedawnienia, a gdy termin ten jest krótszy niż sześć miesięcy – przez cały okres przedawnienia. Od dnia ustania okoliczności stanowiących podstawę zawieszenia, termin biegnie dalej. W takim przypadku pozostała część zostaje przedłużona do sześciu miesięcy, a jeśli pierwotny termin był krótszy – do pełnego okresu przedawnienia.
Bieg przedawnienia przerywa wniesienie powództwa zgodnie z ustawą. Bieg terminu przerywają także działania dłużnika świadczące o uznaniu zobowiązania.
Jeżeli termin przedawnienia upłynął przed wniesieniem powództwa, powstaje podstawa do oddalenia roszczenia. Jeżeli sąd uzna, że przedawnienie nastąpiło z ważnej przyczyny, naruszone prawo podlega ochronie, a uchybiony termin przedawnienia zostaje przywrócony.
Przedawnienie roszczeń nie ma zastosowania do:
- Roszczeń wynikających z naruszenia osobistych praw niemajątkowych, z wyjątkiem przypadków przewidzianych ustawą;
- Roszczeń deponentów o wypłatę wkładów złożonych w banku lub innych instytucjach kredytowych;
- Innych przypadków przewidzianych ustawą oraz do innych roszczeń.