Kary umowne jako forma odpowiedzialności cywilnej i środek zabezpieczenia wykonania zobowiązań
Kary umowne – to kwota pieniężna określona w ustawie, umowie lub przez sąd, którą dłużnik jest zobowiązany zapłacić wierzycielowi w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (kara umowna, odsetki za zwłokę).
Kary umowne, jako środek zabezpieczenia wykonania zobowiązań, są najczęściej stosowane w stosunkach zobowiązaniowych pomiędzy osobami prawnymi, rzadziej – w stosunkach pomiędzy osobami fizycznymi a prawnymi oraz pomiędzy osobami fizycznymi, na przykład w relacjach dotyczących najmu lokali mieszkalnych, rozliczeń za usługi komunalne czy udzielania pożyczek osobom fizycznym.
Celem kary umownej jest mobilizowanie dłużnika do prawidłowego i terminowego wykonania zobowiązania, ponieważ kara umowna traktowana jest jako zobowiązanie dodatkowe w stosunku do zobowiązania głównego. Oznacza to, że nawet po zapłaceniu kary umownej dłużnik nie jest zwolniony z obowiązku wykonania zobowiązania głównego, chyba że przewiduje to ustawa lub umowa.
Kary umowne mogą być określone jako konkretna kwota pieniężna lub procent od kwoty zabezpieczonego zobowiązania. W przypadku przekroczenia terminu wykonania zobowiązania, kara umowna może być naliczana za każdy dzień, tydzień, miesiąc itp. opóźnienia. Umowa o ustaleniu kary umownej musi być zawarta w formie pisemnej.
Zgodnie z podstawą prawną powstania, kary umowne można podzielić na trzy grupy:
- Kary ustawowe – wynikają z przepisów ustawy lub aktu podustawowego. W takim akcie prawnym określone jest, za jakie naruszenia prawa stosuje się te kary, ich wysokość oraz tryb egzekwowania. Wymogi dotyczące kar ustawowych mają zazwyczaj charakter bezwzględnie obowiązujący, a strony zobowiązania nie mogą w drodze umowy postanowić inaczej, chyba że akt prawny przyznaje im takie prawo;
- Kary umowne – wynikają z umowy zawartej na podstawie porozumienia stron. W umowie określa się wysokość tych kar, za jakie naruszenia będą stosowane oraz w jaki sposób będą egzekwowane;
- Kary ustalone przez sąd – powstają na mocy orzeczenia sądu, który nakłada taką sankcję na dłużnika naruszającego zobowiązanie. Ich wysokość i tryb egzekwowania określa sąd w swoim orzeczeniu.
Jeżeli ustalono karę umowną, wierzyciel nie może jednocześnie żądać od dłużnika zapłaty kary i rzeczywistego wykonania zobowiązania, z wyjątkiem przypadków, gdy dłużnik opóźnia się z jego realizacją. W przypadku zgłoszenia roszczenia o odszkodowanie, kara umowna jest zaliczana na poczet odszkodowania. Jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana lub zobowiązanie zostało częściowo wykonane, sąd może obniżyć jej wysokość, ale tylko do poziomu, który nie będzie niższy niż wartość szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Kara umowna nie podlega obniżeniu, jeżeli została już zapłacona.
Jeżeli umowa, z której wynikało zobowiązanie, zostaje uznana za nieważną zgodnie z przepisami prawa, nieważne jest również porozumienie dotyczące zabezpieczenia tego zobowiązania karą umowną.