Pojęcie i formy przejawiania się
Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej – to możliwość osoby fizycznej samodzielnego nabywania praw cywilnych i zaciągania zobowiązań cywilnych poprzez własne działania. Nawet zachowanie pasywne, takie jak odrzucenie spadku, jest uznawane za przejaw zdolności do czynności prawnych.
Relacja między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych: Nowo narodzona osoba ma zdolność prawną, jednak nie ma jeszcze zdolności do czynności prawnych. W tym okresie prawa te są realizowane przez rodziców lub opiekunów. Pełna zdolność do czynności prawnych w Republice Litewskiej powstaje z chwilą osiągnięcia pełnoletności, czyli ukończenia 18 lat.
Osoby fizyczne dzieli się na cztery grupy według zakresu ich zdolności do czynności prawnych:
- Osoby w pełni zdolne do czynności prawnych (od ukończenia 18 lat),
- Osoby częściowo zdolne do czynności prawnych (małoletni w wieku od 14 do 18 lat),
- Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych (ograniczonej przez sąd z powodu nadużywania alkoholu lub narkotyków),
- Osoby całkowicie niezdolne do czynności prawnych (dzieci do 14 lat oraz osoby uznane przez sąd za niezdolne z powodu niepełnosprawności intelektualnej lub chorób psychicznych).
Osoba fizyczna może uzyskać pełną zdolność do czynności prawnych przed ukończeniem 18 lat. Dzieje się tak w chwili zawarcia małżeństwa, jeżeli sąd, zgodnie z art. 3.14 Kodeksu cywilnego Republiki Litewskiej, obniżył wiek małżeństwa. W przypadku późniejszego rozwodu lub unieważnienia małżeństwa z przyczyn innych niż wiek, pełna zdolność do czynności prawnych nie zostaje cofnięta. Pełna zdolność może być również przyznana poprzez emancypację, jeśli małoletni, który ukończył 16 lat, jest w stanie samodzielnie realizować prawa i obowiązki osoby pełnoletniej, np. otrzymuje wynagrodzenie i dysponuje wystarczającymi środkami, aby nabywać nieruchomości lub uczestniczyć w obrocie cywilnym. Na wniosek rodziców lub instytucji opiekuńczych, sąd – zgodnie z art. 2.9 Kodeksu cywilnego Republiki Litewskiej – może uznać małoletniego za całkowicie zdolnego do czynności prawnych (emancypować), pod warunkiem jego zgody. Jeżeli jednak emancypowany małoletni wykonując swoje prawa lub obowiązki wyrządza szkody swoim lub cudzym prawom, sąd na wniosek rodziców lub opiekunów może cofnąć decyzję o przyznaniu pełnej zdolności.
Pełna zdolność do czynności prawnych jest nabywana stopniowo wraz z osiąganiem określonego wieku (w Republice Litewskiej). Do osiągnięcia pełnoletności małoletni mogą posiadać jedynie częściową zdolność do czynności prawnych, z wyjątkiem wcześniej wymienionych przypadków.
Częściowa zdolność do czynności prawnych
Małoletni, którzy ukończyli 14 lat, nabywają częściową zdolność do czynności prawnych i samodzielnie odpowiadają za swoje zobowiązania umowne. Po ukończeniu tego wieku, za zgodą rodziców lub opiekunów, mają prawo zawierać dowolne umowy. Umowy zawarte bez takiej zgody są ważne, jeśli zgoda zostanie udzielona już po ich zawarciu.
Małoletni mogą również samodzielnie dysponować swoimi dochodami oraz majątkiem nabytym z tych dochodów, realizować prawa autorskie do swoich utworów, wynalazków czy wzorów przemysłowych. Mogą także samodzielnie zawierać drobne umowy życia codziennego, umowy nieodpłatne, a także umowy dotyczące wykorzystania środków zarobionych samodzielnie lub otrzymanych od przedstawicieli ustawowych bądź innych osób – pod warunkiem, że dla tych umów nie jest przewidziana forma notarialna lub inna szczególna forma.
W przypadku, gdy małoletni rozrzutnie lub nierozsądnie dysponuje swoimi środkami, instytucje opiekuńcze lub inne zainteresowane osoby mogą zwrócić się do sądu z wnioskiem o ograniczenie lub odebranie takiemu małoletniemu prawa do samodzielnego dysponowania jego dochodami oraz majątkiem.
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej może zostać ograniczona na mocy orzeczenia sądu (w Republice Litewskiej), jeżeli osoba ta nadużywa alkoholu, narkotyków lub innych substancji odurzających czy toksycznych. Nadużywanie rozumiane jest jako uzależnienie od alkoholu, narkotyków lub toksyn.
Wniosek o ograniczenie zdolności do czynności prawnych może złożyć małżonek, rodzice, pełnoletnie dzieci, instytucja opiekuńcza lub prokurator. Po uznaniu osoby za mającą ograniczoną zdolność, sąd ustanawia nadzór i wyznacza kuratora. Osobie takiej ogranicza się możliwość samodzielnego wykonywania praw majątkowych – może ona zawierać umowy dotyczące majątku, odbierać wynagrodzenie, emeryturę lub inne dochody jedynie za zgodą kuratora.
Sąd może także nałożyć obowiązek uzyskiwania zgody kuratora przy zawieraniu innych umów. Kurator nie odpowiada za zobowiązania umowne lub pozaumowne osoby o ograniczonej zdolności. Może jednak wyrazić zgodę na zawarcie umowy również po jej zawarciu, jeśli umowa jest korzystna dla osoby, której zdolność została ograniczona. Umowy o przeniesienie prawa własności lub innych praw rzeczowych, zawarte przez taką osobę bez zgody kuratora (z wyjątkiem drobnych umów życia codziennego), są zaskarżalne i mogą być uznane przez sąd za nieważne na wniosek kuratora lub prokuratora.
Osoba fizyczna, która z powodu choroby psychicznej lub niepełnosprawności intelektualnej nie jest w stanie rozumieć znaczenia swoich działań ani nad nimi panować, może zostać uznana za całkowicie niezdolną do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu (w Republice Litewskiej). W takim przypadku małżonek tej osoby, jej pełnoletnie dzieci, instytucja opiekuńcza lub prokurator mogą wystąpić do sądu z wnioskiem o uznanie tej osoby za niezdolną do czynności prawnych.
Sąd zarządza przeprowadzenie ekspertyzy i na podstawie opinii sądowo-psychiatrycznej może uznać daną osobę za niezdolną, jeżeli choroba psychiczna lub niepełnosprawność intelektualna uniemożliwia jej rozumienie znaczenia swoich działań lub panowanie nad nimi. Dla osoby uznanej za niezdolną ustanawiana jest opieka. W jej imieniu wszelkie czynności prawne dokonuje opiekun. Kodeks cywilny przewiduje jednak możliwość zatwierdzenia czynności prawnej dokonanej przez osobę niezdolną, jeżeli czynność ta jest dla niej korzystna.
Wniosek o zniesienie ograniczenia zdolności do czynności prawnych może złożyć małżonek, rodzice, pełnoletnie dzieci, instytucja opiekuńcza lub prokurator. Takie prawo ma również sama osoba, której zdolność do czynności prawnych została ograniczona.
Jeżeli osoba uznana za niezdolną do czynności prawnych wyzdrowieje, na wniosek małżonka, rodziców, pełnoletnich dzieci, instytucji opiekuńczej lub prokuratora sąd uznaje tę osobę za zdolną do czynności prawnych. Po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu ustanowiona opieka zostaje zniesiona.