Podstawy jurysdykcji prawa karnego
Jurysdykcja działania prawa karnego w Republice Litewskiej powstaje wówczas, gdy dochodzi do czynu (działania lub zaniechania), który ustawodawca zalicza do kategorii przestępstw lub wykroczeń karnych. Wobec osoby, która popełniła czyn zabroniony, stosuje się zasady określone w Kodeksie postępowania karnego oraz Kodeksie karnym w Litwie.
Postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się:
- po otrzymaniu skargi, zawiadomienia lub informacji o popełnieniu czynu zabronionego;
- gdy prokurator lub funkcjonariusz prowadzący postępowanie przygotowawcze samodzielnie stwierdzi oznaki czynu zabronionego i sporządzi notatkę urzędową.
W sprawach z oskarżenia prywatnego postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się wyłącznie po otrzymaniu skargi pokrzywdzonego. Pokrzywdzonym uznaje się osobę fizyczną, której przestępstwo wyrządziło szkodę fizyczną, majątkową lub moralną. Status pokrzywdzonego nadaje się decyzją funkcjonariusza prowadzącego postępowanie przygotowawcze, prokuratora lub postanowieniem sądu. Osoba, która w wyniku przestępstwa doznała szkody majątkowej lub niemajątkowej, ma prawo wnieść powództwo cywilne przeciwko oskarżonemu lub osobom materialnie odpowiedzialnym za jego czyny. Sąd rozpatruje to powództwo łącznie ze sprawą karną.
Decyzję o wszczęciu postępowania przygotowawczego podejmuje prokurator, kierownik instytucji prowadzącej postępowanie przygotowawcze lub osoba przez niego upoważniona, zamieszczając odpowiednią adnotację na skardze, zawiadomieniu lub informacji o czynie zabronionym. Każdy przypadek wszczęcia postępowania przygotowawczego jest rejestrowany zgodnie z ustaloną procedurą.
Osoba, która popełniła czyn zabroniony, uzyskuje status podejrzanego. Za podejrzanego uważa się osobę zatrzymaną pod zarzutem popełnienia przestępstwa lub osobę przesłuchiwaną w sprawie, w której jest podejrzewana o popełnienie czynu zabronionego. Postępowanie przygotowawcze kończy się sporządzeniem aktu oskarżenia, który zawiera opis przestępstwa, dane stanowiące podstawę zarzutów oraz wskazanie przepisów prawa karnego.
Za oskarżonego uważa się osobę, wobec której prokurator, zgodnie z procedurą przewidzianą w Kodeksie postępowania karnego, sporządził akt oskarżenia lub złożył wniosek o ukaranie w trybie nakazowym, a także osobę, wobec której toczy się sprawa z oskarżenia prywatnego lub w trybie postępowania przyspieszonego. Oskarżony, wobec którego został wydany wyrok skazujący, staje się skazanym, natomiast oskarżony, wobec którego zapadł wyrok uniewinniający, staje się uniewinnionym.
Postępowanie sądowe (proces) — prawa stron
Podejrzany ma prawo:
- wiedzieć, z czego jest podejrzewany;
- od chwili zatrzymania lub pierwszego przesłuchania mieć obrońcę;
- składać zeznania;
- przedkładać dokumenty i przedmioty istotne dla śledztwa;
- składać wnioski;
- zgłosić wyłączenia (swoje lub innego uczestnika postępowania);
- zapoznawać się z materiałami postępowania przygotowawczego;
- wnosić zażalenia na działania i decyzje funkcjonariusza prowadzącego śledztwo, prokuratora lub sędziego śledczego.
Oskarżony ma prawo:
- wiedzieć, z czego jest oskarżony, i otrzymać kopię aktu oskarżenia;
- zapoznawać się z aktami sprawy w sądzie;
- uzyskiwać, w przewidzianym trybie, odpisy dokumentów procesowych;
- mieć obrońcę;
- składać wnioski;
- zgłaszać wyłączenia;
- przedstawiać dowody i uczestniczyć w ich badaniu;
- zadawać pytania podczas rozprawy;
- składać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy badanych przez sąd i wypowiadać się na temat wniosków zgłaszanych przez innych uczestników;
- zabierać głos w końcowych mowie, jeżeli nie ma obrońcy przy rozprawie;
- wygłosić ostatnie słowo;
- składać apelację od wyroku i postanowień sądu.
Pokrzywdzony oraz jego przedstawiciel mają prawo:
- przedstawiać dowody;
- składać wnioski;
- zgłaszać wyłączenia;
- zapoznawać się ze sprawą w postępowaniu przygotowawczym i sądowym;
- uczestniczyć w rozprawie;
- składać skargi na działania funkcjonariusza prowadzacego postępowanie przygotowawcze, prokuratora, sędziego śledczego i sądu, oraz na wyrok lub postanowienie sądu;
- zabrać głos w mowie końcowej.
Istotne prawo uczestników postępowania karnego — prawo do zgłaszania wyłączeń (Recusatio).
Wyłączenia mogą być zgłoszone wobec funkcjonariusza prowadzącego postępowanie przygotowawcze, prokuratora, sędziego śledczego, sędziego, protokolanta rozprawy sądowej, tłumacza, biegłego lub specjalisty, jeżeli:
- Osoba ta w sprawie jest pokrzywdzonym, oskarżycielem prywatnym, powodem cywilnym lub pozwanym cywilnym — lub jest członkiem rodziny lub krewnym którymkolwiek z tych osób; albo jest członkiem rodziny lub krewnym podejrzanego, oskarżonego, skazanego (lub ich ustawowego przedstawiciela), sędziego, sędziego śledczego, prokuratora, funkcjonariusza prowadzącego postępowanie przygotowawcze lub obrońcy w tej sprawie;
- Brała udział w sprawie jako świadek, przedstawiciel podejrzanego, oskarżonego lub skazanego, albo jako przedstawiciel pokrzywdzonego, oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego lub pozwanego cywilnego;
- Sama lub jej krewni mają interes w wyniku sprawy;
- Strony postępowania wskazują, uzasadniając, inne okoliczności, które budzą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności tej osoby.
Ponadto sędzia nie może uczestniczyć w postępowaniu ani ponownie rozważać tej samej sprawy:
- Jeżeli brał udział w tym postępowaniu jako funkcjonariusz prowadzący postępowanie przygotowawcze, prokurator lub obrońca;
- Jeżeli rozstrzygał o aresztowaniu podejrzanego lub przedłużeniu aresztu, zatwierdzał zastosowanie środków przymusu procesowego albo rozpatrywał skargi uczestników postępowania w tej samej sprawie;
- Jeżeli wydał wyrok w pierwszej instancji — nie może rozpoznawać sprawy odwoławczo ani kasacyjnie, ani ponownie rozpatrywać jej w pierwszej instancji w razie uchylenia jego wyroku;
- Jeżeli wydał orzeczenie w instancji apelacyjnej — nie może rozpoznać sprawy kasacyjnie;
- Jeżeli wydał orzeczenie w kasacji — nie może uczestniczyć w jej rozpoznawaniu w instancji apelacyjnej;
- Jeżeli wydał orzeczenie w instancji apelacyjnej lub kasacyjnej — nie może ponownie rozpoznać sprawy w pierwszej instancji.
Tłumacz, biegły i specjalista nie mogą uczestniczyć w sprawie także w razie ujawnienia ich niekompetencji. Uprzedni udział funkcjonariusza prowadzącego postępowanie przygotowawcze, prokuratora, protokolanta, tłumacza, biegłego czy specjalisty w innej roli (np. wcześniej w roli obrońcy) nie jest powodem do ich wyłączenia.